Eenzaamheid in onze hoofdstad: "Kleine daden kunnen een groot verschil maken"

Hogeschool Odisee sprak met Brusselaars in sociaal isolement

3 september 2024

Resokit, een project van het onderzoekscentrum voor Sociaal Werk en Orthopedagogie aan de Odisee-hogeschool, ging in gesprek met verschillende Brusselaars in sociaal isolement. Met het onderzoek, op vraag van de Vlaamse Gemeenschapscommissie, willen ze de leefwereld van geïsoleerde stadsbewoners beter begrijpen, en tegelijk oplossingen voorzien om preventief in te grijpen bij vereenzaming. Met verschillende tips én een podcastreeks willen de onderzoekers aantonen dat we samen het verschil kunnen maken.

Het onderzoek geeft een inkijk in het leven van Brusselaars die nauwelijks andere mensen om zich heen hebben. Hoewel er diverse situaties en persoonlijke verhalen zijn, blijkt uit onderzoek dat sociale isolatie vaak voortkomt uit ontwrichtende of traumatische ervaringen, zoals intrafamiliaal geweld, het verlies van een baan, een verhuis, een relatiebreuk, een overlijden of langdurige ziekte. "Ze verliezen hun vertrouwen in hun omgeving, in organisaties, instellingen, de overheid, en vaak ook in zichzelf", vertelt onderzoeker Inge Verhaegen, verbonden aan de Odisee-hogeschool. "Ze zijn boos of schamen zich om wat er hen overkwam. In tegenstelling tot wat soms gedacht wordt, is het geen kwestie van individuele schuld, maar een samenspel van verschillende factoren."

Van jong tot oud

Eenzaamheidsgevoelens blijken ook niet noodzakelijk meer voor te komen bij ouderen in vergelijking met de rest van de bevolking. "Jongeren en jongvolwassenen worden ook met eenzaamheid geconfronteerd", nuanceert Odisee-onderzoeker Jan Claeys. "Dit heeft te maken met belangrijke veranderingen eigen aan deze levensfase: ouders die scheiden en mee moeten verhuizen, gaan studeren in een nieuwe school in een vreemde stad, een eerste job, een gezin stichten ... Grote mijlpalen die elkaar in die leeftijdscategorie snel opvolgen. Bovendien zijn er ook de sociale verwachtingen, bijvoorbeeld dat je als jongere veel vrienden moet hebben en plezier moet maken. Ouderen hebben dankzij hun levenservaring vaak meer realistische verwachtingen van relaties en kunnen meer relativeren. Neemt niet weg dat oudere ouderen hun netwerk letterlijk zien wegvallen omwille van ziekte of sterfte. Bij die groep is de eenzaamheid en het isolement ook groot", aldus Claeys.

"Jongeren en jongvolwassenen worden ook met eenzaamheid geconfronteerd"

Met het onderzoek willen de onderzoekers achterhalen hoe personen in sociaal isolement naar zichzelf én hun omgeving kijken, en tegelijkertijd ook oplossingen formuleren om sociaal isolement te voorkomen. Ze spraken hiervoor met Brusselaars die sociaal geïsoleerd zijn. "Toch een serieuze uitdaging", vertelt mede-onderzoekster Julia Clever. "Mensen in isolement vinden is logischerwijs niet simpel. We gingen aan de slag via tips van sleutelfiguren als thuisverplegers of straathoekwerkers, maar ook door zelf post te vatten in de publieke ruimte en mensen aan te spreken. Het was een stukje blind varen, maar met de juiste voelsprieten hebben we toch heel wat Brusselaars kunnen spreken."

Met resultaat: de onderzoekers bundelden persoonlijke verhalen (anoniem) in een zesdelige podcastreeks en werkten concrete tips uit voor de Brusselaar en organisaties die werken rond het thema.

Belang van een luisterend oor

Mensen in sociaal isolement hebben specifieke noden om opnieuw verbinding te kunnen maken met hun omgeving, zo blijkt uit het onderzoek. In de eerste plaats moeten hun basisbehoeften vervuld worden, zoals het beschikken over een dak boven hun hoofd, propere kledij, eten of een inkomen. Ze weten vaak ook niet waar ze recht op hebben of bij welke organisatie ze kunnen aankloppen voor hulp. Pas als die zorgen worden aangepakt, kan een stap gezet worden naar het versterken van hun netwerk.

Daarnaast is het belangrijk dat ze ergens terecht kunnen voor een luisterend oor. Sommige personen in isolement hebben ontwrichtende situaties meegemaakt waarop een taboe rust. Het is belangrijk om die thema's niet uit de weg te gaan, want je niet gehoord voelen versterkt de gevoelens van eenzaamheid. "Als mensen zich lang eenzaam voelen, heeft dat vergelijkbare gevolgen voor ons lichaam en mentaal welzijn als een chronische ziekte. Door met een open houding te luisteren naar verhalen en zorgen van mensen, kunnen we samen een verschil maken", vult Clever aan.

Vraagverlegenheid

“Hoewel eenzaamheid een normaal onderdeel van het leven is en iedereen ermee te maken krijgt, wordt het problematisch wanneer deze gevoelens chronisch worden", legt Verhaegen uit. "Dan dreig je te vereenzamen en in een isolement terecht te komen. Empowerment speelt dan een cruciale rol, zodat mensen weer gewaardeerde rollen kunnen vervullen. Iets kunnen betekenen voor een ander helpt namelijk om gevoelens van eenzaamheid in balans te houden. Zo is het voor geïsoleerde mensen bijvoorbeeld belangrijk om voor dieren of planten te kunnen zorgen. Zelfs iets eenvoudigs als wekelijks de planten water geven, houdt mensen op de been."

"Hetzelfde geldt voor anderen kunnen en mogen helpen. Het geeft mensen in isolement betekenis en een gevoel van waardering. We pleiten ervoor dat we met z'n allen meer om hulp durven vragen. Geïsoleerde mensen voelen zich vaak overbodig, dus we bewijzen hen een dienst door onze vraagverlegenheid te overwinnen en hen om hulp te durven vragen. Maar ook kunnen sporten en bewegen, creatief bezig zijn, geloven of spiritueel bezig zijn, vormen belangrijke buffers tegen eenzaamheid", verklaart Verhaegen.

"Voor iets of iemand kunnen zorgen, houdt mensen op de been. Zo vertelde een vrouw ons dat elke week de plant water moeten geven haar in leven houdt"

Onthaalmedewerkers spelen een cruciale rol

Mensen het gevoel geven dat ze gewenst en welkom zijn bij organisaties, is één van de zaken om mee het verschil te maken: toegankelijkheid creëren door de deuren open te zetten met een vast aanspreekpunt. "Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat onthaalmedewerkers hierin een cruciale rol spelen", duidt Clever. "Een warm onthaal in diverse talen met vertrouwde gezichten die een luisterend oor bieden, is enorm belangrijk. Mensen bouwen eerder een relatie op met bepaalde personen dan met de organisatie an sich. Na de conclusies van het onderzoek brachten we dan ook alle onthaalmedewerkers van de verschillende Brusselse gemeenschapscentra (N22) samen om onze bevindingen te delen en samen na te denken hoe we met kleine zaken het verschil kunnen maken", aldus Claeys.

"Burgers en vrijwilligers kunnen dus een verschil maken in het leven van mensen in sociaal isolement. Maar tegelijk is sociaal isolement een maatschappelijke kwestie. Werken aan sociaal isolement moet steunen op een gezamenlijke aanpak van professionals, organisaties én overheden", benadrukt Verhaegen. In het onderzoek wordt aangehaald om meer in te zetten op buurtgericht en intersectoraal samenwerken, aangezien er al heel wat waardevolle initiatieven bestaan. "Als we meer de krachten zouden bundelen, kunnen we meer impact hebben op de vereenzaming van Brusselaars", aldus Verhaegen.

Sociaal isolement voorkomen doen we samen

Uit de gezondheidsenquête van Sciensano (2018) bleek dat 1 op de 5 Brusselaars geen of slechts een beperkt ondersteunend netwerk heeft. Het is voor Inge Verhaegen dan ook duidelijk: "Deze problematiek kan niet genegeerd worden. Niet alleen zorg- en welzijnsorganisaties, maar ook sportclubs, socio-culturele verenigingen, handelaars en buurtbewoners kunnen sociaal isolement voorkomen. Nét samen kunnen we het verschil maken", besluit ze.

Over Resokit

Resokit is een onderzoeks- en projectlijn binnen het onderzoekscentrum Sociaal Werk van hogeschool Odisee. Resokit is eveneens een netwerkversterkende methodiek voor (Brusselse) (sociale) professionals die willen bouwen aan (buurtgerichte) netwerken, om zo het netwerk van hun doelpubliek te versterken, en hen dichter bij actief burgerschap en sociale inclusie te brengen. Meer info via: resokit.be